NGHIÊN CỨU PHONG TỤC NGẮM VÀ THI NGẮM TẠI VIỆT NAM
Kính gửi quý độc giả bài nghiên cứu của tác giả Nguyễn Long Thao về
phong tục Ngắm tại Việt Nam.
Đây là một phương thức hội nhập văn hóa giúp sống đức tin cách thực tiễn và
sống động.
Nhân
dịp Giáo Phận Thanh Hóa tổ chức thi ngắm 15 Sự Thương Khó giữa các giáo xứ,
chúng tôi viết bài này nhằm mục đích giúp các bạn trẻ, nhất là những người ở
hải ngoại, biết về một nghi thức phụng vụ đã được Việt hóa ngay từ thời cha Đắc
Lộ. Nội dung bài này sẽ tìm hiểu Ngắm là gì? Có bao nhiêu loại Ngắm ? Và cuối
cùng là một vài nhận xét về phong tục Ngắm.
I.
Định Nghiã Từ Ngắm 吟: Ngắm là từ Nôm lấy dạng từ Ngâm 吟 trong Hán Việt, có nghĩa là nhìn kỹ,
gẫm suy. Ngắm cũng có âm khác là Ngẫm. Miền Bắc dùng từ Ngắm, miền Namdùng
từ Ngẫm hay Gẫm. Tất cả đều có nghĩa là suy nghĩ kỹ. Từ Ngâm trong Hán Việt có
nghĩa là đọc chậm, giọng ngân nga như ngâm thơ, ngâm vịnh. Do vậy từ Ngắm xuất
phát từ từ Ngâm cũng có nghĩa là vừa ngắm nhìn vừa ngân nga. Ý nghiã này thể
hiện rất rõ nét trong trong các nghi thức Ngắm của người Công Giáo Việt Nam
II.
Các Loại Ngắm:
Kinh sách Công Giáo Việt Nam dùng nhiều từ Ngắm: Nguyện Ngắm, Ngắm Bẩy Sự, Ngắm
Đàng Thánh Giá, Ngắm Lễ, Ngắm Đứng, Ngắm 15 Sự Thương Khó, Ngắm Nhân Sao, Ngắm
Nhân Tài. Ngắm Đàng Thánh Giá. Tuy nhiên có ba loại ngắm chính là Ngắm Lễ, Ngắm
15 Sự Thương Khó và Ngắm Đàng Thánh Giá. Riêng Ngắm Đàng Thánh Giá thì trên thế
giới nơi nào cũng có nên chúng tôi chỉ nghiên cứu tập tục Ngắm Lễ và Ngắm 15 Sự
Thương Khó Đức Chúa Giêsu là hai loại ngắm đặc thù của Công Giáo Việt Nam.
Ngoài ra trong bài này chúng tôi cũng trình bày một số loại ngắm không được phổ
thông lắm: Đó là Ngắm Rằng, Ngắm Nhân Sao, Ngắm Nhân Tài, Ngắm Dấu Đanh diễn ra
trong tuần thánh tại các xứ đạo lớn ở miền Bắc Việt Nam.
1.
Ngắm Lễ: Trước Công Đồng
Vatican II, thánh lễ được cử hành bằng tiếng La Tinh. Khi Linh Mục cử hành
thánh lễ, các cô học trò đọc những lời diễn giải ý nghiã nghi thức đó. Vì đọc
theo cung giong ngân nga nên gọi là Ngắm Lễ. Ví dụ, khi Linh Mục đọc kinh Tin
Kính, các cô học trò ngắm như sau:
“Thầy
đọc kinh tin kính: Tôi tin kính Đức Chúa Giêsu, tôi tin thật những điều Chúa
Giêsu đã truyền cho Hội Thánh. Tôi sẵn lòng đổ máu tôi ra mà làm chứng. Tôi hợp
một ý cùng thầy cả mà xưng ra tôi tin kính Chúa tôi cùng tin những lời Hội
Thánh dậy, dù sống chết thì hợp một ý cùng Hội Thánh mà tin cho vững bền như là
vậy”
Cung
giọng ngắm lễ thì ngân nga trầm bổng và để có thể ngân nga, người ta thêm các
âm í i/ í ì/ ì i ì/. Ví dụ phần nhập lễ, các cô học trò ngân nga như sau: Lậy I
Chúa tôi Í, I.- Bao nhiêu lễ Ê làm ÀM ngày AY hôm nay Í I.- Khắp cả A VÀ À
thiên hạ Í I. – Thì Ì xin dâng cho Chúa Í I. v. v… Cung giọng ngắm lễ mùa Vui
hay mùa Mừng, khác cung giọng mùa Thương. Mùa Vui là mùa Sinh Nhật, Mùa Hiện
Xuống. Mùa Mừng là mùa Phục Sinh. Ba mùa này cung giọng bớt thảm não ngân nga
hơn Mùa Thương tức mùa Chay Thánh. Ngắm lễ không có bài bản ghi dấu nốt nhạc
nhất định, chỉ được bà quản dậy thế nào, các cô học trò ngắm như vậy. Họ học
thuộc lòng không cần mở sách nên cung giọng rất đều. Ngày nay phong tục ngắm lễ
đã biến mất. Chúng tôi ghi lại đây nét đại cương như một tài liệu văn hóa Công
Giáo cần được nghiên cứu đầy đủ để bổ túc cho việc nghiên cứu lịch sử thánh ca
Việt Nam vì ngắm lễ chính là một thứ “dân ca
tôn giáo Việt Nam”.
2.
Ngắm 15 Sự Thương Khó Đức Chúa Giêsu: Ngắm được diễn ra trong tuần thánh, là nghi
thức phụng vụ giúp giáo dân suy nghĩ về cuộc tử nạn của Chúa Cứu Thế. Ngắm 15
Sự Thương Khó còn gọi là Ngắm Đứng vì người đọc đứng trước bàn thờ, trước cung
thánh ngân nga những lời suy niệm.
Tác
giả các bài Ngắm 15 Sự Thương Khó Đức Chúa Giêsu là cha Alexandre de Rhodes.
Cha viết trong Lịch Sử Đàng Ngoài như sau: “Để cho họ khỏi bị thiệt thòi, thì
chúng tôi đã chia các mầu nhiệm thương khó làm 15 đề tài chính. Cứ sau khi đọc
chung mười kinh chuỗi hạt thì ngắm một đoạn và suy niệm một trong 15 sự thương
khó, sau mỗi lần như thế thì lại tắt một trong 15 ngọn nến sáng theo tục lệ
trong giáo hội Roma. Trong nghi lễ, họ khóc lóc, kêu gào và rên rỉ tỏ lòng
thương mến những thống khổ và cái chết của Chúa Cứu Thế, người lân cận cũng đến
nghe.”
Trước
năm 1954 nghi lễ ngắm 15 Sự Thương Khó được tổ chức vào các ngày Thứ Tư, Năm,
Thứ Sáu Tuần Thánh. Trong các ngày này, giáo xứ bừng lên một không khí sống đạo
náo nhiệt, mọi người trong gia đình thay nhau đến nhà thờ dự nghi thức phụng vụ
tuần thánh. Tại các giáo xứ miền Bắc, nghi thức diễn ra như sau:
Người
ta đặt một cái bàn phủ khăn trắng ở vị trí chỗ giáo dân lên rước lễ trong nhà
thờ. Sau bàn là một vì kèo gọi là kèo ngắm cao độ 3 hay 4m trên đó cắm 15 ngọn
nến tượng trưng cho 15 ngắm sự thương khó. Sau mỗi ngắm, người ta tắt đi một
ngọn nến. Trên bàn có đặt cây thánh giá nhỏ được che màn trắng, hai bên có hai
cây nến. Vào ngày thứ Sáu tuần thánh giáo dân tham dự ngắm đội tang trắng để
tưởng nhớ ngày Chúa chêt. Sở dĩ dùng màu trắng vì theo phong tục Á Đông, màu
trắng là màu tang chế, ngược lại với Tây Phương màu đen là màu tang chế. Trước
thánh giá người ta đặt một kệ nhỏ để sách ngắm, có hai cây nến để hai bên. Ngày
xưa sách ngắm thường là sách viết tay bằng chữ nôm hay chữ quốc ngữ.
Vào
khoảng kinh kính mừng thứ 8, bồi tế gõ mõ ra lệnh, trống khẩu đáp lại, đoàn
rước từ cuối nhà thờ rước viên chức tiến lên bàn ngắm. Dẫn đầu đoàn rước là
người cầm trống khẩu vừa đi vừa điểm 3 tiếng trống: hai nhặt, một khoan. Sau đó
đến 4 hay 6 người cầm bát bảo và hai bồi tế chia làm hai hàng đi lên. Trong khi
đó hội bát âm ở cuối nhà thờ cử hành những bản nhạc cổ truyền. Viên chức lên
ngắm thường mặc áo thụng màu thanh thiên, đầu đội khăn xếp, chân đi hài. Đến
bàn ngắm, thì giáo dân đã đọc xong 10 kinh, bồi tế gõ mõ, hai bồi tế và viên
chức ngắm bái qùy. Một hồi chiêng trống và nhịp trắc nổi lên, viên chức bắt đầu
ngắm. Trong lúc ngắm người cầm trống khẩu đệm nhẹ ba tiếng: hai nhặt một khoan.
Cách đệm trống này trong ngôn ngữ hát chầu gọi là chầu ấm đám. Ngắm xong, hội
bát âm, chiêng trống và đội đánh trắc, ở cuối nhà thờ nổi lên một hồi, bồi tế
gõ mõ, đoàn rước bái qùy và rước viên chức ngắm xuống cuối nhà thờ. Giáo dân
lại đọc 10 kinh kính mừng. Chú giúp lễ tắt một ngọn nến trên vì kèo ngắm. Đến
kinh thứ 8 đoàn rước lại rước viên chức khác lên ngắm. Ngày xưa chỉ có đàn ông
được để cử lên ngắm và coi đó là một vinh dự nên hàng xứ thường chia 15 ngắm
cho các chức việc, các hội đoàn, các người có công lao hay danh vọng trong giáo
xứ.. Trước năm 1954 nhiều ông không biết chữ, nhưng thuộc lòng một số ngắm, do
vậy bài ngắm vẫn diễn ra một cách trôi chảy. Sau mỗi phiên ngắm, giáo dân có
tục lệ phẩm bình, chấm điểm các người lên ngắm xem ông nào ngắm hay. Vì nguyên
nhân này mà trong các xứ đạo ngày xưa có tục thi Ngắm Nhân Tài.
Về
cung giọng ngắm, giáo dân Bắc Trung Nam có giọng ngân nga khác nhau. Riêng tại
các giáo phận mà từ ngữ chuyên môn gọi là các điạ phận Dòng như Bùi Chu, Bắc
Ninh có giọng ngắm khác với giọng ngắm của các địa phận Hà Nội, Phát Diệm,
Thanh Hóa là các địa phận thuộc Hội Thừa Sai Paris. Điểm cần ghi nhớ là chỉ có
cung giọng là khác còn nội dung ngắm đều giống nhau.
Về
nội dung các bài ngắm, nói chung, tất cả đều đúng với Kinh Thánh, nhưng vì muốn
giáo dân thương cảm và xúc động trước cảnh Chúa Giêsu chịu nạn nên tác giả của
15 Ngắm Sự Thương Khó Đức Chúa Giêsu đã dùng nhiều từ ngữ “quá đáng” hoặc tài
liệu không có chứng liệu trong kinh thánh. Vị dụ ngắm thứ sáu viết: “Bấy giờ nó
nó lột áo ra, liền trói chân tay vào cột đá, đoạn lấy chà gai cùng dây gia và
lòi tói sắt đánh cả và mình Đức Chúa Giêsu dư 5000 nghìn đòn cho nên nát hết
thịt ra, xem thấy xương chẳng còn nơi đâu lành, mặt mũi chẳng còn hình tượng
người như trước nữa.”
Vào
ngày thứ Sáu tuần thánh, sau nghi thức ngắm 15 Sự Thương Khó, nhiều giáo xứ còn
diễn lại nghi thức Tháo Đinh, Táng Xác Đức Chúa Giêsu. Trong nghi thức này có
một loại kinh nguyện mà đặc ngữ chuyên môn gọi là “Đọc Đoạn” và “Than Mồ. Nội
dung và cung giọng của Đọc Đoạn và Than Mồ cũng nhằm diễn tả sự đau thương của
Chúa chịu chết vì nhân loại. Sau khi tháo đinh, tượng Chúa Giêsu được đặt trong
quan tài và giáo dân kiệu đi quanh nhà thờ rồi táng trong Mồ Thánh là một hang
núi nhân tạo làm bằng giấy đen. Xác Chúa nằm trong mồ thánh được giáo dân thay
nhau đến kính viếng.
3.
Ngắm Nhân Tài:
Ngắm thi. Ở miền Bắc trước năm 1954, một số giáo xứ lớn có phong tục thi ngắm
15 Sự Thương Khó Đức Chúa Giêsu để xem ai, họ nào có người ngắm hay nhất. Ngắm
Nhân Tài diễn ra vào ba ngày cuối của tuần thánh, nhưng lồng vào đó tinh thần
thi đua. Trong khi ngắm có vị giám khảo cầm trống chầu. Viên chức ngân nga hay,
giám khảo điểm trống khen thưởng, nếu ngắm sai, phạm các lỗi như không cúi đầu,
không bái gối khi đọc tới danh thánh Chúa Giêsu, giám khảo gõ ra tang trống.
Nguyên tắc này giống nguyên tắc cầm chầu trong các phiên chầu hát tại các đình
làng ngày xưa. Ngày nay, lễ nghi ngắm 15 sự thương khó đã đơn giản nhiều, nhất
là ở hải ngoại, không còn ngắm nhân tài nữa và các bà cũng lên ngắm. Người lên
ngắm chỉ mặc áo trắng, đội khăn tang. Cung giọng cũng bớt ngân nga và không còn
đội chiêng, trống, trắc làm cho sinh hoạt giáo xứ rộn lên trong Tuần Thánh.
4.
Ngắm Dấu Đanh: Trong các xứ đạo ngày
xưa, vào hồi 10 giờ sáng thứ Tư tuần thánh, giáo dân đến nhà thờ Ngắm Năm Dấu
Đanh. Gọi là Ngắm 5 Dấu Đanh vì đó là 5 bài suy niệm ngắn về năm dấu đanh trên
thân xác Chúa Giêsu. Cách ngắm và cung giọng cũng gần giống như ngắm 15 Sự
Thương Khó nhưng bớt ngân nga hơn. Theo tục lệ, ngắm thứ nhất thường dành cho
thầy giúp xứ, còn 4 ngắm kia được phân chia cho giáo dân. Sau đây là phần dẫn
nhập và nội dung ngắm thứ nhất trong Ngắm Năm Dấu Đanh:
Phép
lần hạt năm dấu thánh Đức Chúa Giêsu ba mươi kinh Lậy Cha cùng năm kinh Kính
Mừng chia ra làm sáu phần. Thứ nhất thì ngằm: Khi quân dữ bắt chân tả Đức Chúa
Giêsu vào Thánh Giá mà đóng đanh sắt bằng mũi đau đớn lắm, máu chảy xuống dòng
dòng. Khi ngắm sự ấy thì nguyện năm kinh Lậy Cha, lậy ơn Đức Chúa Giêsuchịu
đóng đanh chân tảvì chúng tôi đi đàng trái, cùng nguyện một kinh Kính Mừng
thương Đức Mẹ đau đớn trong lòng, như phải đóng đanh vậy. Xin cho chúng tôi
chừa đi đàng trái, là chớ làm tội lỗi mất lòng Đức Chúa Giêsu nữa. Amen.
5.
Ngắm Nhân Sao:
Trong Tuần Thánh, sau khi ngắm 15 sự thương khó Đức Chúa Giêsu, nhiều giáo xứ
còn có nghi thức Ngắm Nhân Sao hay còn gọi là Hỏi Nhân Sao. Ngắm Nhân Sao là
tìm hiểu tại sao linh hồn Chúa Giêsu chịu mọi sự thương khó. Gọi là Nhân Sao
hay Hỏi Nhân Sao vì khi ngắm, giáo dân chia làm hai bè. Một bên hỏi lý do mà từ
ngữ cổ gọi là Nhân Sao, một bên trả lời lý do. Sau đây là là câu đầu tiên của
Ngắm Nhân Sao:
Bên
hỏi: Nhân Sao Đức Chúa Giêsu chịu thằng Giuda bán?
Bên
thưa: Ta chịu bán cho được chuộc tội con.
Bên
hỏi: Nhân sao Đức Chúa Giêsu cầu nguyện lâu làm vậy?
Bên
thưa: Ta cầu cùng Đức Chúa Cha kẻo qưở phạt con…
6.
Ngắm Rằng:
Trong các xứ đạo ngày xưa, vào hồi 10 giờ sáng thứ Tư và thứ Sáu tuần thánh,
giáo dân đến nhà thờ ngắm. Thứ Tư Ngắm Năm Dấu Đanh, thứ Sáu Ngắm Rằng. Hai
loại ngắm này có sự liên hệ. Ngắm Dấu Đanh mô tả vắn tắt về suy niệm các dấu
đanh, Ngắm Rằng là quảng diễn sự suy niệm cách rộng rãi hơn. Do vậy nhiều đoạn
văn trong Ngắm Dấu Đanh được lập lại trong Ngắm Rằng. Gọi là Ngắm Rằng vì câu
đầu trong phần suy niêm được bắt đầu bằng chữ Ngắm Rằng. Sau đây là phần đầu
của Ngắm Rằng:
Phép
lần hạt năm dấu thánh Đức Chúa Giêsu ba mươi kinh Lậy Cha cùng năm kinh Kính
Mừng chia ra làm sáu phần. Thứ nhất thì ngắm: Khi quân dữ bắt chân tả Đức Chúa
Giêsu vào Thánh Giá mà đóng đanh sắt bằng mũi đau đớn lắm, máu chảy xuống dòng
dòng. Ngắm Rằng Đức Chúa Giêsu là con thật Đức Chúa Trời….
Cung
giọng Ngắm Rằng giống Ngắm Năm Dấu Đanh đều không ngân nga dài dòng như Ngắm 15
Sự Thương Khó, chỉ ngâm một chút ở cuối câu.
III.
Nghĩ về phong tục ngắm: Khi nghiên cứu về các nghi thức phụng vụ của Công Giáo
Việt Nam, chúng tôi có thể khẳng định một điều mà không mấy sợ bị sai lầm rằng,
ngay từ thời cha Đắc Lộ, các nhà thừa sai đã cố gắng áp dụng tinh thần hội nhập
văn hóa. Các ngài đã lồng nghi thức phụng vụ vào văn hóa Việt Nam mà cụ thể là phong tục ngắm đứng. Nếu
tôn giáo dân gian diễn ra tại đình làng có nghi thức Hèm tức nghi thức diễn lại
thần tích của vị Thành Hoàng thì người Công Giáo Việt Nam cũng có nghi thức
diễn lại cuộc khổ nạn của Chúa qua nghi thức Ngắm, Tháo Đinh, Táng Xác. Như vậy
lập luận xưa kia cho rằng theo đạo là chối bỏ văn hóa dân tộc là một kết án
thiếu căn bản.
Rồi
khi so sánh với Công Giáo Âu Châu và Công Giáo Việt Nam, lại có một số vị đã
phát biểu rằng người Công Giáo Việt Nam giữ đạo không có chiều sâu, nông cạn,
vụ hình thức, nặng về tình cảm hơn lý trí, mà cụ thể là các nghi thức phụng vụ
rềnh rang, ồn ào như ngắm, rước kiệu, dâng hoa, v.v.
Người
viết bài này suy nghĩ rất nhiều về nhận định trên và tự hỏi liệu giáo dân với
cung cách sống đạo ồn ào, nặng phần kinh sách, bề ngoài, thì đức tin của họ có
kiên vững không?
Sau
khi quan sát đời sống đạo của giáo dân Âu Mỹ trong hơn 30 năm, tôi nhận thấy
lời phê bình và kết án trên là hoàn toàn không có căn cứ vì thực tại lịch sử đã
bác bỏ luận cứ này. Bằng chứng hùng hồn nhất là sức sống của Giáo Hội Công Giáo
hiện nay là ở Châu Á, Châu Phi, Mỹ Châu La Tinh chứ không phải Âu Châu. Châu Á
và Châu Phi đang gửi các nhà truyền giáo đi khắp nơi trên thế giới. Tòa Thánh Vatican đã nói tới việc Âu Châu cần phải được
tái truyền giáo. Theo thiển ý chúng tôi, chính những hình thức bị lên án là
rềnh rang, nặng tình cảm, vụ hình thức đã là phương tiện giúp củng cố đức tin
người Công Giáo Việt.
Quan
sát đời sống đạo hiện nay của giáo dân Thanh Hóa, Phát Diệm, Bắc Ninh, Bùi Chu,
v.v.. không ai có thể dám nói là đức tin của họ thiếu kiên vững. Trong hơn nửa
thế kỷ qua, dù gặp bao nhiêu gian nan, khó khăn nhưng tinh thần sống đạo của họ
vẫn kiên vững, vẫn đáng nêu gương.
Đối
với người Công Giáo Việt Nam ở hải ngoại, vì được thừa kế truyền
thống của cha ông nên họ đã được nhiều vị Hồng Y, Giám Mục điạ phương nhiệt
liệt ca ngợi. Nhiều Giám Mục Mỹ đã nói với các vị Giám Mục Việt Nam rằng “Giáo dân Việt Nam là một hồng ân Chúa ban cho Giáo Hội
Hoa Kỳ.”Thí dụ cụ thể minh chứng cho tinh thần đức tin của người Công Giáo VN ở
hải ngoại là tại San Jose,
California, vì nhà thờ bị cháy, phải xây lại mà chỉ trong vòng hơn 8 tháng,,
khoảng 1500 gia đình VN thuộc giáo xứ Đức Mẹ La Vang đã đóng góp trên 26 triệu Mỹ Kim. Nhiều cộng đoàn
giáo dân VN tại Mỹ, với khoàng ba /bốn ngàn giáo dân vẫn đã có thể xây được nhà
thờ cho mình với trị giá
hai / ba chục triệu Mỹ Kim.
Giáo
phận Thanh Hóa tổ chức cuộc thi ngắm không chỉ là làm sống lại nét văn hóa Công
Giáo Việt, mà chủ yếu là khơi dậy tâm tình thống hối trong mùa chay để giáo dân
có dịp soi chiếu đời mình trong tuần thánh.
Nguyễn
Long Thao
http://www.kinhthanhvn.org/viewItem.jhtml?itemId=8506